Karayemiş Yetiştiriciliği
1.GİRİŞ
Karayemiş
ilk olarak 1546 yılında Fransız Pierre Belon tarafından Trabzon'dan toplanmış
ve Cerasus trapezentuna ( Trabzon Kirazı ) olarak adlandırılmıştır. Bitki aynı
yıl, İstanbul üzerinden İtalya'ya; 1574'te de Clusius tarafından Viyana'ya
getirilmiş, oradan da Fransa ve İngiltere'ye gönderilmiştir. Budanarak şekil
verilebilmesi, dökülmeyen parlak koyu yeşil yaprakları ve kokulu beyaz
çiçekleri ile taflan, 1600 yılından itibaren tüm Avrupa'da park ve bahçelerde yetiştirilmeye
başlanmıştır. Günümüzde büyüme biçimi, yaprak boyut ve şekli, kışa dayanıklılık
açısından farklı 20 kadar taflan kültürvarı vardır.
Bitkiye
ülkemizde değişik yöresel adlar verilir. Bunlar arasında en yaygın olarak
kullanılan "Taflan"dır. Laurocerasus officinalis'e "taflan"
dışında, özellikle Ordu'nun doğusunda "gürcü kirazı",
"karayemiş", "Laz kirazı", "Laz üzümü", "Laz
yemişi", Giresun'da "Tanal", Artvin'de "tçkoo" gibi
yöresel adlar verilir. Bitki Kuzeydoğu Anadolu'nun türkülerinde, şiirlerinde
kısaca folklorunda yer alır.
Zeytin
(yuvarlakça) biçimindeki, tek çekirdekli (düzgün, sivri, çarpık yumurta
biçimli) az-çok sulu mayhoş-buruk (olgunlaşmış mahlep tadına benzer) meyveleri;
8-10 mm boyunda, önceleri yeşil, olgunlaşınca siyaha yakın (koyu mor) bir renk
alır. Sarı kırmızı alacalı olanları da vardır.
Büyüme
biçimi, yaprak boyu ve şekli, kışa dayanıklılık açısından farklı 20 bodur türü
bulunan karayemişin yabancı literatürde, önemli 9 çeşidi vardır. Bunlar;
Angustifolia (yaprakları ince ve şerit biçimli), Caucasica (koyu yeşil
yapraklı), Colchica (bol çiçekli), Herbergii (koyu yeşil yapraklı), Otto luyken
(yavaş gelişmeli), Pyramidalis (dar tepeli, piramit formlu), Schipkaensis
(Bulgaristan kökenli, bol çiçekli, kışa dayanıklı), Schipkaensis Macrophylla
(gevşek dokulu), Zabeliana (sarkık formlu, kent iklimine dayanır). Ülkemizde
ise meyve biçimi ve meyvenin olgunlaşma mevsimine göre 7 karayemiş çeşidi
vardır.
Su
-(acı)- (temmuz ortası, acımsı-buruk lezzetli), Vavul (çok etli ve az taneli), Yabani
(temmuz ilk haftası, buruk lezzetli), Ağustos -İstavrit- (meyveler geç ve
kırmızı renkte olgunlaşır), Orak -(selvi)- (temmuz ortası, tatlı-lezzetli),
Ayran -(beyaz)- (haziran ortası, tatlı lezzetli), Kiraz -(Ekmek)- Karayemişleri
(haziran ortası, mayhoş-hafif buruk).
2.
DOĞAL YAYILIŞ ALANI
Karayemiş
( Laurocerasus officinalis Roemer ) bitkisinin anavatanı Karadeniz'in doğu
kıyıları, Balkanlar ( Eski Yugoslavya, Bulgaristan ), Batı Kafkasya ve Kuzey
İran gösterilmektedir. Tür hem doğal hem de kültür bitkisi olarak Karadeniz
dağlarının kuzeye bakan ve deniz seviyesinden 20- 1700m'ye kadar olan
yüksekliklerinde yetişmektedir.
Ülkemizde
karayemişin değişik formlarına şu bölgelerde rastlamak mümkündür;
· Karadeniz
Bölgesi'nde; Rize dolaylarında, Trabzon çevresinde, Maçka Meryemana
Vadisi'nde,
Giresun, Sinop (Ayancık), Zonguldak (Devrek), Kastamonu, Bartın ve Bolu
çevresindeki yapraklı orman ve orman kıyılarında rastlanır.
· Marmara
Bölgesi'nde; İzmit (Keltepe), Adapazarı dolaylarında, İstanbul çevresinde
Belgrat Ormanları'nda ve Alemdağ'da, Bursa Uludağ'da ve Karadeniz kıyısı
yakınlarındaki ormanlarda rastlanır.
· Güney
Anadolu'da; Osmaniye'de Gâvur Dağları'nda ve lokal olarak da Amanos Dağları'nda
yer alır.
Şuana
kadar ülkemizde yapılan morfolojik ve sitolojik karakterizasyon çalışmalarında
Laurocerasus officinalis'in üç kültürvar ve bir de yaban formunun varlığı
tespit edilmiştir. Bu kültür formlar hem morfolojik olarak farklılık hem de
sitolojik olarak meyve ve yaprak içerikleri farklılıklar göstermektedir. Bu
formlardan özellikle "Angustifolia" formu geniş bir dağılım gösterir
ve Avrupa'da bahçelerde süs bitkisi olarak kullanılır.
3. EKONOMİK DEĞERİ
Ülkemizde
dikkate değer ekonomik büyüklükte karayemiş bahçeleri yoktur. Ancak, Doğu
Karadeniz bölgesi karayemişi severek tüketmekte, ağaçlar daha çok evlerin,
bahçelerin, genellikle çay ve fındık bahçelerinin kenarlarında, yol
kenarlarında ve orman içlerinde bulunmaktadır.
Karayemişlerin
kalitesi de birbirinden farklıdır. Meyve şekli, aroması, tadı, rengi farklılık
göstermektedir. Bu çeşitlilik içerisinde en çok sevilen tipler, üreticiler
tarafından toplanarak bahçelerin kenarlarına dikilmişlerdir. Birçok bahçede
onlarca ağacı bir arada görmek de mümkündür.
4. MORFOLOJİK YAPISI
Altı
metreye kadar boylanan çalı veya küçük ağaç şeklinde bitkilerdir. Yapraklar
dikdörtgensi - elips, dikdörtgensi - yumurta, 20x8 ebatlarında, kenarları dişli
veya düz, yaprakların üstü koyu yeşil, altı ise soluk yeşildir. Yaprak sapı
15mm'ye kadar uzunlukta, çiçek dur umu başaktır.
Genellikle yaprakları daha kısa olan çiçekler beyaz, çiçek sapları 8mm'ye kadar uzunlukta, çiçek tablası loblara kadar genişleyen çan şeklinde olup petaller 4mm'dir.
Yaz – kış yaprağını dökmeyen (herdem yeşil) boylu çalı veya ağaç halinde bulunur. Yabanileri genellikle çalı formundadır. Yetiştiriciliği yapılan çeşitler ise 5 – 8 m kadar boylanabilmektedirler. Derine giden kuvvetli bir kök sistemi vardır. Düzgün ve genellikle dik bir gövde yapar. Gövde grimsi siyah, donuk siyah renktedir. Sert odun dokusu ve kuvvetli bir dal sistemi vardır. Dalcıkların uçlarına doğru çiçek salkımı görülür. Bunlar yaprak koltuğundan çıkar. Açık yeşil renkteki sürgünleri tüysüzdür. Boyları 5 – 25 cm uzunlukta olan yapraklar, elips uzunca yumurta biçiminde, kısa saplı, sivri uçlu, tam kenarlı veya düzensiz seyrek dişlidir. Uzun şerit halindeki yapraklar deri gibi serttir. Üst yüzü parlak koyu yeşil renkte, alt yüzü açık solgun yeşil renkte ve tüysüzdür. Yaprak orta damarı alt yüzde bariz bir çıkıntı yapar. Yaprağın alt bölümünde 2 – 4 tane beze bulunur. Beyaz renkli çiçekler 5 – 15 cm boyundaki bir eksen üzerinde, dik duran bir salkımda toplanmışlardır. Her bir çiçek üzerinde 5 çanak yaprak, 5 taç yaprak, 1 dişi organ ve 15 – 20 erkek organ bulunur.
Meyveleri çekirdekli, sulu ve 6 – 25 mm boyundadır. Önceleri yeşil renkte olan meyveler olgunlaşınca tiplere göre mor siyah renkli, bazen açık veya koyu kırmızı, bazı çeşitlerde de sarı – kırmızı alacalı olmakla beraber genellikle siyaha yakın koyu bir renk alır. Kiraz iriliğinde olan meyveler şekil olarak da genellikle kiraza benzemekte, kalp şeklinde, küt veya sivri uçlu, hafif uzun veya üsten basık ve bazen de üzüm taneleri gibi yuvarlak olabilmektedir. Çekirdek düzgün, sivri zeytin biçimindedir. Meyveleri tatlı, buruk ve acı arasında değişen yeme özelliklerine sahiptir.
5. İKLİM VE TOPRAK İSTEKLERİ
Anavatanı
olması bakımından Karadeniz'in kıyı bölgesi karayemiş yetiştiriciliği
bakımından uygun iklim özelliklerine sahiptir. İyi gelişme göstermesi ve bol
ürün vermesi nemli, güneşli, ılıman iklim bölgelerinde olmaktadır. Erken çiçek
açtığından (çeşit özelliği ve rakım durumuna bağlı olarak Şubat – Mart
aylarında çiçek salkımları görülemeye başlar) ilkbahar geç donlarından zarar
görebilmektedir. Bazı yıllar verimin az olmasının nedeni buna bağlanabilir.
Yine tozlanma zamanı görülen sisler bir takım olumsuzluklara yol
açabilmektedir.
Hemen
her çeşit toprakta yetişebilir. Havalanması iyi, derin topraklarda bol ürün
verir. Genel olarak derin, iyi havalanan, nemli, humuslu – killi – kumlu
topraklarda yetişir. Taşlık, kayalık arazilerde de yetişebilir. pH yönünden
asidik topraklarda yetişse de kireçli topraklara da tolerans gösterir.
6. BAHÇE TESİSİ
15
– 30 m2 taç yapabilen bu tür için 3x4, 4x4, 4x6 m aralıklarla
dikim yapılarak bahçe tesis edilebilir. Dikimde dikdörtgen, kare, üçgen vs.
dikim metotları kullanılabilir. Kullanılan fidanlar vejetatif olarak
çoğaltılmış olmalıdır.
Meyve
ağaçlarının muntazam ve kuvvetli bir taç teşkil edebilmeleri ve verim çağında
uzun zaman kalmalarını sağlamak için dikim sonrasından itibaren budamayı
bilinçli olarak yapmak lazımdır. Bir karayemiş ağacı 35 – 40 yaşına kadar
ekonomik anlamda ürün verebilmektedir.
Bir
dekar karayemiş bahçesinden elde edilecek ürün miktarı yaklaşık 3000 kg'dır.
Günümüz şartlarına ve pazarda talep durumuna göre değerlendirildiğinde, oldukça
iyi bir gelir getireceği muhakkaktır.
7.ÇOĞALTILMASI
Karayemişin
çoğaltma yöntemleri aşağıda sıralanmıştır.
1.
Tohumla,
2.
Kök sürgünleriyle,
3.
Çelikle,
4.
Daldırmayla,
5.
Aşıyla,
6.
Doku kültürü ile.
Kalitesi
iyi olan tiplerin çoğaltılmasında kök sürgünleri ve çelikle çoğaltma yaygın
olarak kullanılmaktadır. Çok az miktarda da olsa tohumla üretim yapılmaktadır.
Ancak bu yöntemle çoğaltmada açılma olacağından tercih edilmemektedir.
8. KİMYASAL YAPISI, ETKEN MADDELERİ VE
ORANLARI
Ülkemizde
dağılım gösteren kültürvarların meyvelerinde 23 farklı karboksilik asidin
varlığı ve temel karbonhidratlardan hepsinin bol miktarda varlığı tespit
edilmiştir. Karboksilik asitlerden bazıları bazı kültürvarlarda mevcut olup
diğerlerinde olmazken; hidroksisüksinik asid, benzoik asit bütün kültürvarlarda
temel bileşen olarak tespit edilmiştir. Karbonhidratlardan ise fruktoz, glikoz
ve alkol şekerlerinden sorbitol tüm kültürvar meyvelerde bol miktarda
bulunmakta iken kültürvar meyveleri az miktarda sukroz içermektedir.
Yapraklarında
ise zehirli bir glikozit olan syagenetik glikozitler sınıfındaki Syandrikasit
bulunmaktadır. İnsanlarda görülen zehirlenmeler genellikle tohumlarında
syagenetik glikozitler bulunan bitkilerin tohumlarının yenmesi sonucu meydana
gelir. Bu asitler insan vücudu içine birkaç dakika - birkaç saat içinde
yayılarak ölümler meydana getirdiği için syagenetik glikozit türlerinden
Syagenetikasid içeren yaprakların bilinçsiz bir şekilde kullanılmaması gerekir.
Taflan yapraklarının su buharı destilasyonu sonucunda tanen, şeker, yağ,
emülsin isimli bir ferment ( bu ferment glikozite tesir ederse onu benzaldehit,
siyanhidrin ve glikoza parçalar ) ve pralavrosin isimli bir glikoza ihtiva
eder. Bu glikozit renksiz, kokusuz ve acı lezzetlidir. Yapraklarda bulunan
siyanhidrik asit miktarı 100g yaprakta 120- 180 mg arasında değişmektedir.
9. KULLANIM ALANLARI
Taflan
doğal floramızın bir elementi olmasının yanı sıra, süsleyici özelliğinden
dolayı aynı zamanda park ve bahçelerimizde de yetiştirilir. Yaprakları uzun
süre camlılığını koruduğundan, çelenk yapımında, çiçek demetlerinin ve balık
tablalarının düzenlenmesinde kullanılır.
Yapraklarının
destile edilmesi ile eczacılıkta kullanılan aqua laurocerasi veya laurocerasin
elde edilir. Taze yapraklardan su buharı destilasyonu ile elde edilen ve 0,1
oranında siyanhidrik asit ihtiva eden su (günde 2- 10 g arası) birçok sinir
hastalıklarının tedavisinde kullanılan preparatların yapımında kullanılır.
Ayrıca bazı gıda maddelerine ve bazı galernik preparatlara koku vermede de
kullanılır.
Doğu
Karadeniz bölgesinde meyveleri yenir ve pazarlarda satılır. Ayrıca
meyvelerinden likör yapılır. Halk arasında Taflan meyveleri meyve olarak
yenmekte olup, yaprakları çay gibi demlenerek sinir bozukluklarına karşı,
öksürük dindirici ve spazm kesici olarak kullanılmaktadır. Taflan meyvelerinin
sindirimi kolaydır ve taze olarak ya da kurutulduktan veya kavrulduktuk tan
sonra yenir. İnsanı tok tutar. Tek başına veya fındık ve cevizle birlikte çerez
olarak yenen taflan meyveleri, pasta, kek ve özellikle hoşaf ve kompostolara
koku ve tat kazandırmak için ilave edilir. Reçel ve turşuda hazırlanmaktadır.
Meyveler genellikle yetiştiriciler tarafından tüketilirse de bazen semt
pazarlarında veya yakın şehirlerde manavlarda satılır.Yaprakları Folia
lauracersi recens TK adı altında taze olarak kullanılır. Yapraklarında Prurasin
adlı siyogenetik bir glikozit vardır. Bu glikozit hidroliz ile siyanhidrikasit
verir, bu asit zehirlidir. Kıyılmış taze yapraklar su buharı ile destile
edilirse Aqua Laurocerasi TK ( taflan suyu ) elde edilir. Bu su % 1 oranında
sulandırıldıktan sonra yatıştırıcı, öksürük dindirici ve koku dindirici olarak
kullanılır. Meyve tipleri arasında fark gözetmeden hangi hastalıklara iyi
geldiği aşağıda gösterilmiştir:
· Bir
yemek tabağı dolusu olgun meyve, başta mide ülseri ve barsak tembelliği olmak
üzere, sindirim sistemi rahatsızlıklarına 10 günlük kürler halinde kullanılır.
· Sabahtan
aç karnına yenen 10 adet meyve hemoroite iyi gelir.
· Olgun
meyvelerin suda kaynatılması ile ele geçen sıvı diüretik olarak, idrar
tutukluklarında kullanılır.
· Bir
miktar taze ya da kuru meyve, tohumları ile beraber ezilerek sabahları aç
karnına yenirse, şeker hastalığına iyi gelir.
· Meyvelerin
sıkılması ile ele geçen usare, mide ülserine, egzama ya karşı kullanılır.
· Meyveler
çekirdekleri ( endokarp + tohum ) ile beraber toz edildikten sonra balla
karıştırılıp, bronşit tedavisinde kullanılır.
· Meyvelerin
yenmesi sigaraya karşı isteksizlik doğurur. Taze taflan yapraklarından
hazırlanan taflan suyu, spazm çözücü, bulantı kesici olarak kullanılmış;
içerdiği HCN' in çok zehirli olması nedeniyle tıbbi kullanılışı hiçbir zaman
geniş boyutlara ulaşmamıştır.